Kirman Selçuklularý


Sultan Alparslan'ýn kardeþi Kara Arslan Kavurd Bey tarafýndan Kirman�da kurulan devlet.

Büyük Selçuklu Devletinin kurulmasýnda önemi büyük olan Dandanakan Savaþý kazanýldýktan sonra Merv�de toplanan Selçuklu büyükleri, o zamâna kadar ele geçirilmiþ ve geçirilecek topraklarýn idâresini hânedân üyeleri arasýnda paylaþtýrdýlar. Bu paylaþtýrma sýrasýnda Tabes vilâyeti ile Kirman bölgesi ve Kuhistan havâlisi Kara Arslan Kavurd Beye verilmiþti. Melik Kavurd, mâiyetinde bulunan beþ-altý bin Türk süvârisi ile kendisine verilen Kirman bölgesine girdi. Bölgeye hâkim bulunan Büveyhî emîrinin nâibi Behram bin Leþkeristân, Türklere karþý koyamayacaðýný anladý ve Kirman�ýn merkezi olan Berdesîr�e çekilerek müdâfaaya baþladý. Bir süre sonra Melik Kavurd ile anlaþmak mecbüriyetinde kaldý. Behram, eman dileyerek þehri teslim etmeye ve kýzýný Kavurd Beye vermeye râzý oldu. Bunun üzerine Kirman 1048 senesinde Kavurd�un idâresi altýna girdi. Böylece 1186 yýlýna kadar devam edecek olan Kirman Selçuklu Devletinin temeli atýlmýþ oldu. Melik Kavurd�un hâkim olduðu Serd-sîr bölgesi, burada yaþýyan halký besleyecek kadar verimli deðildi. Kirman�ý besleyen Germ-sîr bölgesi, Kufs denilen daðlý kavmin elinde idi. Melik Kavurd, tâkib ettiði siyâset netîcesinde âni bir baskýnla Kufs kavmini daðýtarak Kirman�a tamâmiyle hâkim oldu (1051).

Melik Kara Arslan Kavurd. Hürmüz Emîri Bedr ÃŽsâ Çâþü�nun saðladýðý gemilerle Umman�a sefer düzenledi. Bu Selçuklu târihinde gerçekleþtirilen ilk deniz aþýrý seferdi. Selçuklu ordusu Umman sâhillerine çýktýðý zaman, þaþkýnlýk içinde kalan Büveyhî emîri, askerini toplamaya fýrsat bulamadý ve gizlenmeyi tercih etti. Kavurd, hiçbir mukâvemetle karþýlaþmadan Umman�a hâkim oldu.

Kavurd bundan sonra Fars bölgesi üzerine sefere çýktý. Fars bölgesinde o sýrada Þebânkâre emirlerinden Fazlüye hâkimdi. Kavurd, ilk önce bölgenin merkezi olan Þîrâz üzerine yürüdü. Fazlüye þehri terk ederek Cehrem Kalesine sýðýndý. Þîrâz�ý ele geçiren Kavurd, 1062 yýlýnda Fars bölgesine de hâkim oldu.

Büyük Selçuklu Sultâný Tuðrul Beyin 1063 yýlýnda ölümü üzerine Kavurd da amcasýnýn yerine sultan olmak için harekete geçti. Fakat kardeþi Alparslan�ýn tahta çýktýðýný haber alýnca Ýsfehan�dan geri dönerek onun sultanlýðýný tanýdý. Bu sýrada Fazlüye, Fars�ý tekrâr ele geçirmek için harekete geçti ise de, Kavurd�a maðlüb olarak geri döndü. Bunun üzerine Sultan Alparslan�dan yardým istedi. Kavurd�un daha fazla kuvvetlenmesini ve hâkimiyet sâhasýnýn geniþlemesini istemeyen Sultan Alparslan, Fars üzerine yürüyerek, bölgeyi Fazlüye�ye iâde etti. Bir süre sonra Melik Kavurd, vezîrinin teþviki ile isyân etti. Alparslan bu durumu öðrenince, hemen Kirman üzerine yürüdü. Öncü kuvvetler arasýndaki muhârebeyi kaybeden Kavurd kaçtý ise de, Sultan Alparslan tarafýndan affedildi.

Melik Kavurd 1073 yýlýnda bu defa Sultan Melikþah�la giriþtiði mücadeleyi kaybetti ve öldürüldü. Kavurd, âdil bir komutan ve devlet adamý idi. Cömertliði ve iyi idâresi ile halký memnün etmiþ, zamânýnda Kirman halký bolluk ve refâha kavuþmuþtu. Onun zamânýnda Kirman, en parlak devirlerinden birini yaþadý. Melik Kavurd�un vefatý üzerine yerine geçen oðlu Kirmanþah�ýn hükümdârlýðý bir sene sürdü.

Kirmanþah�ýn ölümünden sonra, Kavurd�un küçük oðlu Hüseyin tahta geçti. Fakat Hemedan�da tutuklu bulunduðu hapisten kaçan Kavurd�un diðer oðlu Sultanþah, kardeþini tahttan indirerek yerine geçti (1074). Bir süre sonra Sultan Melikþah büyük bir ordu ile Kirman üzerine yürüdü. Kaynaklarda bu seferin sebebi zikredilmemektedir. Kalabalýk Selçuklu ordusuna karþý koyamayacaðýný anlayan Sultanþah, Melikþah�ý kendisi karþýlayarak, ona büyük hediyeler takdim etti. Bunun üzerine Melikþah, onu affederek yerinde býraktý ve itâat edeceði husüsunda verdiði sözde durmasý için yemîn ettirdi. Melikþah, Berdesir önünde on yedi gün kaldýktan ve kýzlarýndan birini Sultanþah ile evlendirdikten sonra Ýsfehan�a döndü(1080) Sultanþah, 1085 senesi Ocak ayýnda hastalanarak öldü.

Sultanþah�ýn yerine kardeþi Turanþah geçti. Turanþâh, askeri için kýþlalar yaptýrdý. Çeþitli îmâr faaliyetlerinde bulundu. Diðer yandan Kavurd�un ölümünden sonra Kirman Selçuklularý, Fars eyâletinin hâkimiyetini kaybetmiþlerdi. Sultan Melikþah, bu bölgenin idâresini Emirüddevle Humar Tigin�e vermiþti. Bu emîrin idâresi sýrasýnda Fars bölgesinde âsâyiþ bozulmaya baþladý. Durumdan faydalanan Turanþah, Fars üzerine iki sefer düzenledi. Birincisinde maðlüb oldu ise de, ikincisinde zafer kazanarak bu bölgeyi ele geçirdi. Ýsyan eden Umman halkýný itaat altýna aldý.

Çok âdil ve iyi ahlâklý olan bir hükümdâr olan Turanþah on üç senelik bir saltanattan sonra 1097�de öldü.

Turanþah�ýn yerine oðlu Ýranþah geçti. Ýranþah çevresindeki bâzý kiþilerin etkisi ile bir müddet sonra sapýk Bâtýnî yolunu kabul edince, halka kötü davranmaya baþladý, kâdý ve âlimlerden bâzýsýný öldürdü. Bu duruma dayanamayan halk, þeyhülislâm ve kâdýlara mürâcaat etti. Þeyhülislâm ve zamânýn kâdýlarý, davranýþlarý sebebiyle, Ýranþah�ýn tahttan indirilmesi için fetvâ verdiler. Halk, verilen fetvâ üzerine ayaklandý. Ýranþah önce af diledi. Sonra kaçmaya çalýþtý ise de, yakalanarak öldürüldü (1101). Bu olaylar ve þehzâdeler arasýndaki taht mücadeleleri Kirman Selçuklu Devletini yýkýlma noktasýna getirmiþti. Ancak bu sýrada tahta çýkan Kirmanþah�ýn oðlu birinci Arslanþah, Sultan Sencer�in hâkimiyetini tanýdý. Saltanatta bulunduðu 1101-1142 yýllarý arasýnda Kirman Selçuklularý parlak bir dönem yaþadý. Fars bölgesini hakimiyeti altýna aldý. ÃŽmâr faaliyetleri arttý. Arslanþah 1142�de isyan eden oðlu Muhammed tarafýndan tahttan indirildi.

Muhammed (1142-1156) ve ondan sonra tahta çýkan Tuðrulþah (1156-1170) dönemlerinde saltanat mücâdeleleri ve iç karýþýklýklar sonucu devlet zayýflamaya baþladý. Önce Irak Selçuklularýnýn hâkimiyeti altýna giren devlet 1180 yýlýndan îtibâren Oðuzlarýn saldýrýlarýna mâruz kaldý. Bilhassa Tuðrulþah�ýn oðullarý Ýkinci Arslanþah, Behramþah ve Ýkinci Tuðrulþah arasýnda çýkan saltanat mücâdelesinden faydalanan Oðuzlar Kirman�a üst üste akýnlar düzenlediler. 1186 senesinde Kirman�a giren Oðuz Beyi Melik Dinar Ýkinci Muhammedþah�ýn Irak�a gitmesinden de istifade ederek Kirman Selçuklu Devletine son verdi.

Kirman Selçuklularýnýn baþýnda bir melik bulunmakta idi. Melikten sonra atabeg gelirdi. Atabeg, vilâyetleri idâre ile görevlendirilen, henüz küçük yaþta olan þehzâdelere hoca sýfatýyla tâyin ediliyor ve onlarýn devlet iþlerinde yetiþmelerini saðlýyordu. Saray teþkilâtý Büyük Selçuklulardaki gibiydi. Sarayda; Üstâd-üd-Dâr, Silâhdârlýk, Ahurdarlýk, emîr-i câmehane, Hansâlârlýk, Candârlýk, Bâzdârlýk, Nedîmlik, serhengler, Saray muallimliði, Mutripler, Sâkîler ve Hademeler bulunurdu.

Devlet teþkilâtý da Büyük Selçuklu Devletininki gibiydi. Devlet iþleri Dîvân-ý Âlâ�da görüþülüp, karâra baðlanýrdý. Bundan baþka Büyük Dîvân, Ýnþâ Dîvâný, Ýstifâ Dîvâný, Ýþrâf Dîvâný, Dîvân-ý Arz, Berîd Dîvâný adýný taþýyan çeþitli devlet iþlerinin görüldüðü kuruluþlar da vardý.

Kirman ordusu, çeþitli unsurlardan meydana gelirdi. Ordunun çekirdeðini çeþitli boylardan toplanmýþ Türklerin teþkil ettiði boy birlikleri meydana getiriyordu. Gulâmlar, (kölelikten yetiþtirilenler) ordunun ikinci büyük kýsmýný meydana getiriyordu. Her sultânýn, þehzâde, atabeg, emir, sivil ve askerî devlet erkânýnýn kendilerine baðlý gulâmlarý vardý. Bunlar sâhipleri tarafýndan yetiþtirilirlerdi.

Kirman Selçuklu melîkleri, kültür ve îmâr faaliyetlerine çok önem vermiþler, halkýn kültür seviyesinin yükselmesi için büyük gayret göstermiþlerdi. Melikler ve devlet adamlarý bir çok âlim, þâir ve ilim adamýný himâye etmiþlerdir. Efdaleddîn Ebü Hamid Ahmed, Ezrâkî, Burhânî, Ebü�l-Hüseyn Kutbulevliyâ, Þeyh Cemâleddîn Ahmed, Ýmâm Ebü Abdullah Muhammed, Ýsmâil bin Ahmed Niþâbürî, Þeyh Burhâneddîn Ebü Nasr Ahmed, Kâdý Ebü�l-Âlâ Ali Semânî, Kirman Selçuklularý zamânýnda yetiþen belli baþlý âlimlerdendir.

Kirman Selçuklularýnda îmâr faaliyetleri Kavurd zamânýnda baþladý. Kavurd, önce Sîstan ve Derre yolu üzerine bir derbend inþâ ettirdi ve Derre�ye bir han ile hamam yaptýrdý. Melik Kavurd�un ölümünden sonra îmâr faaliyetleri bir süre durdu ise de Birinci Turanþah devrinde yeniden baþladý. Önce kendisi için bir saray ve köþk, bu sarayýn güney kýsmýnda Ulu Câmi ve birbirine bitiþik olmak üzere medrese, hankâh, bîmâristân, hamam ve ribat gibi hayýr kurumlarý yaptýrdý. Birinci Arslanþâh da babasý gibi îmâr faaliyetlerine devâm ederek, Berdesir, Bem ve Ciruft þehirlerinde medrese, ribât ve mescitler yaptýrdý. Onun yaptýrdýðý en önemli eser, Mescid-i Melik�deki kütüphânedir. Bu kütüphânede fen ilimleri ile ilgili beþ bin kitap vardý. Kirman Selçuklularý da, onlarýn atabegleri de îmâr faaliyetlerinde bulundular. Kirman�da bugün var olan ve Selçuklu devrinde yapýldýðý anlaþýlan, fakat kimin yaptýrdýðý bilinmeyen birçok sanat eseri bulunmaktadýr.




.ALINTIDIR.

paylasým ýcýn teþekkürler...

rica ederim caným