Persler kimlerdir? Persler ne zaman ve nerede yaşamışlardır? Perslerin tarihi, kültürel özellikleri, din ve sanatı hakkında bilgi.

Sınırlarında zaman zaman büyük ve önemli değişmeler olmasına rağmen kurmuş olduğu medeniyeti günümüze kadar sürdüren, dünyanın en eski ve en güçlü imparatorluklarından biri. Bu eski imparatorluğun adı 1. Dünya Savaşı’ndan sonra “İran” olarak değişmiştir.

iran’da tarih öncesi yerleşmelerin izleri M.Ö. 4000 yılına kadar uzanmaktadır. Fakat arkeologlara göre, Persler’in bu ülkeye yerleşmesi M.0.1000 yılları civarındadır. M.Ö. VII. ve VI. yüzyıllarda Ahamenid hanedanından Büyük Kiros’un önderliğinde güçlü bir siyasî kuruluşun meydana getirilmiş olduğu bilinmektedir. M.Ö. 553 yılında Kiros, perslerMedler’i büyük bir yenilgiye uğratmış ve bu zaferden sonra Güney Asya’da o güne kadar hüküm sürmüş olan imparatorlukların en büyük ve en güçlüsünü kurmuştur. Sart, Lidya ve iyonya bu imparatorluğun sınırları içinde bulunuyordu. Kiros, büyük imparatorluğunu kurduktan sonra Babil’e saldırarak, Babil İmparatorluğu’nu yıkmış ve M.Ö. 539 yılında Babil’e girmiştir. Öldüğü zaman Pers İmparatorluğu’nun sınırları Kafkasya’dan Hint Okyanusu’na, lyon’dan Orta Asya’ya kadar uzanıyordu. Kiros’un genişleme ve yayılma politikası oğlu II. Kam-bisos tarafından da sürdürülmüştür. II. Kambisos Mısır’ın fethini tamamlayarak bu toprakları da imparatorluğun sınırları içine katmıştır. Ölümünden sonra Ahamenid soyunun bir başka kolu I. Darius’un (M.Ö.522-486) önderliğinde iktidarı ele geçirmiştir.

Darius imparatorluğu gücünün ve büyüklüğünün doruğuna yükseltmiştir, indüs ırmağının yukarı yatağındaki doğu topraklarını imparatorluğa katmakla işe başlamış, daha sonra Pencap’ı ele geçirmiştir. İndüs ırmağı Pers İmparatorluğunun doğu sınırını meydana getirmiştir. Darius, ulaşım kolaylığını sağlamak amacıyla imparatorluğun her yerine yollar yaptırmış ve imparatorluğu idarî yönden de satrap adı verilen valilerce yönetilen 20 büyük eyalete ayırmıştır.

Darius Persler’in felaketini hazırlayan iki Yunan seferinden ilkini başlatmış (M.Ö. 492-490), bu sefer, Yunanlıların Maraton1 da direnişi karşısında yenilgiyle sonuçlanmış ve 50.000 kişilik Pers ordusu dağılarak çekilmek zorunda kalmıştır. On yıl sonra, Darius’un oğlu I. Kserkses, Yunanlılara yeniden saldırmış, fakat Pers ordusu yine yenilgiye uğramıştır (M.Ö. 480-467).

M.Ö. IV. ve V. yüzyıllarda Pers tarihinde önemli olaylar ve gelişmeler görülmemiştir. Yunanlılarla Persler arasındaki yüzyıllar boyu süren çekişme, Büyük İskender-1 in Ahamenidlerin son kralı III. Dari-us’u yenmesiyle sona ermiştir (M.Ö. 331). Böylece Pers İmparatorluğu Makedonya hâkimiyetine girmiştir.

İskender İmparatorluğumun bölünmesi sırasında, Pers toprakları Selevkos’a bırakılmıştır. M.Ö. III. yüzyıldan sonra eski Ahamenid imparatorluğumla yeni Selevkos Krallığı arasında hiçbir tarihi süreklilik kalmamıştır. Arsak soyunun kurucusu Arsakes’in önderliğinde kurulan Pers Krallığı eski Pers İmparatorluğumun varisi olduğu iddiasıyla ortaya çıkmış, Roma’nın Partya’yı zapt etmek için harcadığı bütün çabaları boşa çıkarmıştır.

224 ve 226 yılında Arsak hanedanının yerini alan Sasaniler zamanında, Pers kültürü yeniden canlılık kazanmış, ülkenin eski dini Zerdüştlük resmî din olarak kabul edilmiştir. Dış ilişkilerde ise Romalılarla süren çekişmeler devam etmiş, Bizans’la çatışan Sasaniler, Bizans’ın saldırılarına karşı koymuşlar ve 611-616 yılları arasında Halep, Kudüs ve Mısır’a kadar ilerlemişlerdir. Son Sasani hükümdarı, III. Yezdgerd Araplara yenilince (601) Pers İmparatorluğumun bağımsızlığı sona ermiştir. Arap hakimiyeti sırasında İslam dini kabul edilmiş, Pers Devleti, 200 yıl süreyle Arap İmparatorluğumun bir sınır eyaleti olmuştur.

Araplar arasındaki çatışmalar sonunda, 750 yılında Emeviler’i yenerek devletin başına geçen Abbasîler, Persler tarafından da destek görmüşler ve Abbasî devrinde Pers millî duyguları daha da gelişmiştir. Bu sırada kuzeydoğu eyaletlerinde Arap halifelerinin durumu sarsılmış, buralarda çok sayıda bağımsız devlet kurulmuş ve bu devletlerin başına Persler geçmişlerdir. Bu bağımsız devletlerin en önemlileri Samaniler’le, Saffariler olmuş, Samaniler, devletin sınırlarını Fergana1 dan Madia’ya kadar genişletmiş. Buharayı da başşehir yapmışlardır. X. yüzyılda Türk asıllı Gazneliler soyu, Samaniler’in yerini almış, bir yüzyıl sonra da yine Türk asıllı olan Büyük Selçuklu Devleti kurulmuştur.

İlhanlılar (1253-1384) ve Timur devrinde (1369-1405) Persler güvenli bir ilerleme yoluna girmişlerdir. 1502-1736 yılları arasında Safevi Devleti zamanında ve özellikle Şah ismail (1502-1524) ve I. Ab-bas (1587-1628) devrinde, sınırlar genişletilmiş, güçlü bir ekonomi politikası takip edilmiş, kültürel hayat canlandırılmış ve Avrupa ile ilişkiler kurulmuştur. Pers-Osmanlı ilişkileri Safeviler zamanında olumsuz yönde gelişmiş, özellikle Şah İsmail, I. Tahmasp ve I. Abbasdönemlerinde iki devlet çeşitli savaşlar yapmıştır; Bağdat, Tebriz, Tiflis gibi önemli şehirler iki devlet arasında birkaç defa el değiştirmiştir. Şah İsmail, Pers toprakları üzerinde yeniden birlik sağlayarak ülkenin sınırlarını Sasaniler devrindeki genişliğe ulaştırmıştır.

Bu gelişmeler 1722 yılında Afgan istilasına, Nadir Şah’ın 1736’da başa geçerek Pers ordularıyla Hindistan’ı istila edip, Yeni Delhi’yi ele geçirmesine ve Zend (1750-1794) ve Kaçar (1796-1925) hanedanlarının çözüm bulamadığı buhranlara yol açmıştır.
alıntı